Bir kokuyu alıp geçmişe gittiğiniz duruma verilen bir isim var, Proust Etkisi.
Proust Etkisi Nedir?
Duyularımız, hayatımız boyunca pek çok deneyimi algılamamızı sağlar ve bununla birlikte kokular ve tatlar, özellikle belleğimizde derin izler bırakan güçlü tetikleyicilerdir. Marcel Proust, "Kayıp Zamanın İzinde" romanında “Proust etkisi”ni, anılarımızın koku ve tatlar aracılığıyla nasıl canlandırılabileceğini anlatmıştır.
Kokular, diğer duyularımıza oranla hafızamız üzerinde daha güçlü bir etkiye sahip. Beynimizin hipokampus ve amigdala gibi bölgeleri, kokuyla ilgili bilgileri işler ve duygusal deneyimlerimizi depolar. Bu nedenle, bir kokuyla karşılaştığımızda, geçmişteki anılarımız hızla canlanabilir. Marcel Proust'un "Kayıp Zamanın İzinde" romanında, ana karakter olan Swann, bir çay ve Madeleine kurabiyeleri kombinasyonunu tadarak anılarını hatırlıyor. Bu hatırlamanın asıl kaynağı ise; Proust bir gün annesinin pişirdiği, madlen kurabiyesini yumuşasın diye çayının içine batırıyor. Ve içinde madlen parçacıkları bulunan bu çaydan bir kaşık almasıyla beraber irkilip yaşadığı hissi tanımlamaya, çıktığı yolculuğu tarif etmeye çalışıyor. Kısacası koku ve tatlar, geçmişte yaşadığımız anları şimdiki zaman diliminde de aynı şekilde hissetmemize neden olabiliyor.
O dönemde nörobilim için yeni bir kapı aralıyor bu anlatı. Genellikle çocukluğa dair güçlü bir hatırayı canlandıran hisler "Proust etkisi" olarak isimlendirilirken, “madeleine de Proust” da duygusal hatıraları geri getiren tat, koku, ses gibi fiziksel duyumlar için kullanılıyor.
Neden Kokular Geçmiş Anıları Tetikler?
Kokuların geçmiş anıları canlandırma yeteneği, beyindeki sinir yolları ve hafıza bağlantılarıyla ilişkilidir. Beynin yapısı sebebiyle beş duyumumuzdan özellikle koku duyusu, bellekte saklanan anılara doğrudan bir sinyal gönderebilir. Daha doğru ifade etmek gerekirse koku bilgimiz limbik sistemimize ulaşır. Oradan, hipokampus ve amigdalanın çekirdeği uyarılır. Hipokampus, anılarımızın barındığı yerdir ve bir koku, bir anıya bağlanabilir. Bu nedenle belirli bir koku, kişiyi uzun zamandır unutulmuş bir anıyla bağlantılı olarak o günlere geri götürebilir ve yoğun bir nostalji etkisi yaratabilir.
Proust Etkisi denilen koku hafızası ile ilgili birçok bilimsel araştırma da yapılmakta. Mesela 2021 yılında Nature dergisinde yayımlanan bir çalışmaya göre koku, beynin uzun süreli bellek merkezinde bulunan konum hücrelerini aktifleştiriyor ve kokular uzun süreli hafızayla birlikte yön bulma yeteneğimizi de doğrudan etkiliyor. Bu konuda yapılmış bilimsel çalışmalar; duygusal bir tetikleyiciyle pekiştirilen verilerin zihnimizde çok daha net yer edindiğini gösteriyor. Öte yandan bu çalışmalara göre; koku ve tat duyuları, uzun süreli bellek ile doğrudan bağa sahip ve onların bıraktığı iz oldukça kalıcı.
Koku Alamayanlar için Proust Etkisi Yaşamak Mümkün Müdür?
Koku alamayan kişilerde koku yerine diğer duyusal fonksiyonlar aracılığıyla anılar tetiklenebilir. Örnek olarak tatlar, dokunarak hissettiğiniz anlar veya görsel imgeler geçmiş anıları canlandırma gücüne sahip olabilir. Proust etkisi, temel olarak belleğin gücüne ve duyusal uyaranların bellek bağlantılarına dayandığı için, koku alamayan kişilerde de bu deneyimi yaşayabilir.
